Гарлачык белы
Гарлачык белы | |||||||||||||||
Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||
Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||
Nymphaea alba L., 1821 | |||||||||||||||
|
Гарлачык белы[3] (Nymphaea alba) — водная расліна сямейства гарлачыкавых.
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Гарлачык белы, лілея вадзяная[4], латуцень белы<, глячкі, гусачкі, макаўка, макоўка[3][5], лілея вадзяная[6], белая вадзяная лілея, лопух[7], гуска[8], белыя курачкі[9][10].
Батанічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]
Шматгадовая водная бессцябловая травяністая расліна з тоўстым і доўгім гарызантальным разгалінаваным карэнішчам са шматлікімі карэньчыкамі і ромбападобнымі меткамі ў месцах прымацавання чаранкоў адмерлага лісця.
Лісце[правіць | правіць зыходнік]
Лісце буйное (да 40 см дыяметрам), плывучае, акругла-авальнае з сэрцападобнай асновай і доўгімі чаранкамі, зверху цёмна-зялёнае, знізу чырванавата-фіялетавае. Бывае, што дробныя вадаёмы, у якіх расце гарлачык белы, высыхаюць, і тады плывучае лісце з доўгімі гнуткімі хвосцікамі адмірае. Але праз некаторы час на карэнішчах з’яўляюцца маленькія лісцікі на моцных стромкіх хвосціках[11].
Лісце мае доўгія хвосцікі, якія ў залежнасці ад глыбіні могуць дасягаць 2,5 метраў.
Бліскучае, глянцавітае лісце гарлачыкаў зверху пакрытае васкавым налётам і не змочваецца вадой. Абарваныя хвосцікі падымаюцца на паверхню і плаваюць. Калі пагрузіць ліст гарлачыка пад ваду і з сілай падзьмуць у канец тронка, то на паверхні ліставой пласцінкі з’явіцца вялікая колькасць дробных бліскучых бурбалак паветра. Справа ў тым, што на паверхні ліста да 11 мільёнаў драбнюткіх адтулін — вусцеек. Іх можна бачыць пад мікраскопам на тонкім зрэзе верхняй скуркі ліста. Праз вусцейкі паветра праходзіць да падводнага сцябла. У моцную лупу можна бачыць пучкі іголачак на зрэзе хвосціка ліста ў кутах паветраносных сасудаў. Гэтыя іголачкі засцерагаюць хвосцікі гарлачыка ад паглынання слімакамі[11]. Маладое лісце, якое не дасягае паверхні вады, — згорнутае ў трубку[11].
-
Лісце на паверхні вады
-
Ніжні бок лісця
-
Доўгія хвосцікі лісця
Кветкі[правіць | правіць зыходнік]
Кветкі буйныя (да 12 см дыяметрам у дзікім стане, у некаторых сартоў могуць дасягаць 20 см), адзіночныя, белыя, з завостранымі лісцікамі калякветніка і серна-жоўтым плоскім рыльцам, слабадухмяныя. Аснова чашачкі закругленая (завязь да верхавінкі не звужана, уся ў тычынках). Кветкі маюць доўгія хвосцікі.
Расліна квітнее з чэрвеня па кастрычнік (цвіценне патрабуе тэмператур вышэй за 18 °C). Кветкі адкрываюцца толькі на працягу дня[12].
-
Кветка зверху
-
Кветка збоку
-
Бутон
Кончыкі пялёсткаў гарлачыка вылучаюць мёд. Апыляюцца жукамі, мухамі і пчоламі, хоць магчыма і самаапыленне. Казуркі пераносяць пылок з кветкі на кветку, апыляючы песцікі[11]. Кветкі маюць тонкі, мяккі водар і жывуць каля 3-4 дзён.
Плады[правіць | правіць зыходнік]
Плод — шара- або ягадападобная шматлістоўка. Насенне расліны чорнага колеру, спее пад вадой. Пасля паспявання яно ўсплывае на паверхню.
Цвіце ў чэрвені-верасні, пладаносіць у ліпені-лістападзе. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае (карэнішчамі).
-
Плод гарлачыка
Арэал[правіць | правіць зыходнік]
У дзікай прыродзе сустракаецца амаль па ўсёй Еўропе да самага Уралу і далей да наваколляў Чалябінска, на Каўказе, Блізкім Усходзе да Ізраілю на поўдні і Ірану і Кашміру на ўсходзе. Прысутнічае на астравах Міжземнамор’я і ў прыбярэжнай паласе Афрыкі на поўначы. Культывуецца ў іншых частках свету з умераным кліматам, перайшоў у дзікі стан у Аўстраліі і Новай Зеландыі.
У Беларусі знаходзіцца ў асобных лакалітэтах і астраўных участках росту паблізу паўночна-ўсходняй мяжы арэала, часцей сустракаецца ў даліне Прыпяці і нізоўях яе прытокаў, у старыцах Сажа, Нарава і басейна Нёмана; у больш паўночных раёнах трапляецца на буйных азёрах — Нарач, Чарнова ў Гарадоцкім раёне і ў інш.
Экалогія[правіць | правіць зыходнік]
Месцы росту: стаячыя і з павольнай плынню воды старыц, заток і поймавых азёр з глеістым грунтам на глыбіні 50—250 см. Утварае значныя, дастаткова шчыльныя або разрэджаныя зараснікі.
Кветкі на ноч хаваюцца ў ваду, але як толькі сыдзе сонца, яны ўсплываюць на паверхню ў выглядзе буйных авальных бутонаў, якія праз некаторы час павольна раскрываюцца ў беласнежныя кветкі. У 5-6 гадзін вечара кветкі пачынаюць павольна закрывацца і апускацца ў ваду.
Пад дзеяннем прамянёў сонца ў шырокім лісці гарлачыка з паветра (вуглякіслага газу) і вады ўтваецца крухмал. Гэты крухмал ператвараецца ў цукар, раствор якога апускаецца па хвосціках ліста да карэнішчы. Тут цукар зноў ператвараецца ў крухмал і адкладаецца ў карэнішча. Асабліва вялікі запас крухмалу назапашваецца ў карэнішчы да восені. Увесну ж і ў пачатку лета гэтыя запасы крухмалу трацяцца на рост лісця, цвіцення і ўтварэння пладоў[11].
Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]
Карэнішча гарлачыка белага змяшчае шмат пажыўных рэчываў: крухмалу (49 %), бялку (8 %) і цукру (да 20 %). У карэнішча расліны змяшчаецца шмат дубільных рэчываў, якія засцерагаюць яго ад гніення ў вадзе[11].
Гаспадарчае значэнне і ўжыванне[правіць | правіць зыходнік]
У кулінарыі[правіць | правіць зыходнік]
Маладыя карэнішчы гарлачыка белага на Каўказе ідуць у ежу ў смажаным або вараным выглядзе[14]. З карэнішча белай гарлачыка можна атрымаць муку[15]. Цыбуліны гарлачыка белага ядомыя, нагадваюць па смаку ядомы каштан.
У медыцыне[правіць | правіць зыходнік]
Для вырабу лекавых формаў нарыхтоўваюць карэнішчы, кветкі і лісце. Лісце збіраюць падчас цвіцення расліны, карэнішчы вырываюць ад пачатку цвіцення і да пахаладання. Карэнішча змяшчае алкалоіды (німфеін), флаваноіды, дубільныя рэчывы, вітаміны (А, В, С), арганічныя кіслоты. У пялёстках кветак з’яўляюцца флаваноіды (кемпферол, кверцэцін), у насенні — дубільныя рэчывы, кардэналіды, німфалін, тлустае масла.
Галенавые прэпараты стымулююча дзейнічаюць на страўнікава-кішачны тракт, нармалізуюць функцыю нырак і печані, зніжаюць артэрыяльны ціск. Ужываюць пры анацыдных гастрытах, гепатытах, халецыстытах, злаякасных пухлінах, крывацёках, неўралгіі, міялгіі, захворваннях скуры.
Іншае[правіць | правіць зыходнік]
Расліна меданосная, апыляецца пераважна начнымі матылькамі. Асобныя расліны жывуць да 22 гадоў.
Вырошчваецца аматарамі-акварыумістамі, як дэкаратыўная расліна.
Ахова[правіць | правіць зыходнік]
Уключаны ў чырвоныя кнігі Беларусі і Украіны
У культуры[правіць | правіць зыходнік]
У легендах[правіць | правіць зыходнік]
Белы гарлачык — гэта ўвасабленне старажытнага падання полацкай зямлі аб «Белым горадзе», да якога са старажытнага Полацка вядзе падземны ход пад ракой. У славян белы гарлачык называлі пераможнай травой, выкарыстоўвалі яго ў якасці ахавальніка, надзялялі чарадзейнай сілай, прыпісвалі яму таямнічыя ўласцівасці. Лічылася, што белы гарлачык спрыяе раскрыццю таленту чалавека. 3 ягонага карэньчыка рабілі муку, якую выкарыстоўвалі для выпечкі хлеба.
Белы гарлачык сімвалізуе памкненне да прыгажосці і абнаўлення, да справядлівасці і годнасці, да міру і дабрабыту[16]. Яго выява змешчана на гербе Наваполацка.
У літаратуры[правіць | правіць зыходнік]
З травінкай любой размаўляў ён без слоў, |
Пятрусь Макаль. «Вар’ят і вайна Паводле нямецкай народнай народнай казкі».[17] |
Марыя Дамброўская ўшанавала белы гарлачык у сваім рамане «Ночы і дні» , дзе яго кветкі былі ў ролі самага рамантычнага букету.
Хуан Рамон Хіменес (лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры) адзін са сваіх першых раманаў напісаў пад назвай Вадзяныя лілеі[18].
Гарлачык белы з’яўляецца адным з 60 відаў, згаданых у Гамераўскіх Іліядзе і Адысеі.
А мы, малыя, не шманалі, |
Рыгор Крушына. «Дзённік маленства»[19]. |
У мастацтве[правіць | правіць зыходнік]
Кветкі гарлачыкаў нярэдка сустракаюцца на карцінах мастакоў. Найбольш вядомая серыя карцін, прысвечаных гэтым кветкам, была напісана Клодам Манэ. Іншыя мастакі, якія звярталіся да тэмы белых гарлачыкаў — гэта Карл Хагемайстэр , Эрнст Юсефсан.
-
Карл Хагемайстэр : Гарлачыкі
-
Сцяг Фрызіі
-
Клод Манэ: Гарлачыкі (1914-1917)
У нумізматыцы і філатэліі[правіць | правіць зыходнік]
-
Малдаўская манета 10 лей
-
Паштовая марка Германіі
-
Паштовая марка Беларусі
-
Паштовая марка Малдовы
Зноскі
- ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
- ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
- ↑ а б Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 88. — 160 с. — 2 350 экз.
- ↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
- ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
- ↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
- ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
- ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
- ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
- ↑ Анненков Н. Ботанический словарь, Спб, 1878
- ↑ а б в г д е Верзилин Н. М. По следам Робинзона. — Л., 1964. — 574 с.
- ↑ Anna Koczur: Grzybienie białe. W: Czerwona Księga Karpat Polskich. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.). Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — С. 16. — 480 с..
- ↑ Дикие съедобные растения / Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра. — М.: б. и., 1941. — С. 8. — 40 с.
- ↑ Верзилин Николай Михайлович // «По следам Робинзона», «Сады и парки мира» — Ленинград, 1964, — 574 с. Формат 84Х108 1/16 Уч.-изд. л. 39,98 + 16 вклеек = 43,39 Тираж 50 000 екз.
- ↑ http://vlib.by/PRIDVINIE-1/GERALDIKA/Gerb_N-Polatsk.htm(недаступная спасылка)
- ↑ Пятрусь Макаль. «Вар’ят і вайна Паводле нямецкай народнай народнай казкі»
- ↑ The Thera Foundation Prehistoric Plants of the Islands of the Aegean Sea(англ.). — 2006.
- ↑ Рыгор Крушына. «Дзённік маленства»(недаступная спасылка)
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- В. И. Чопик, Л. Г. Дудченко, А. Н. Краснова Дикорастущие полезные растения Украины. Справочник. — Киев: Наукова думка, 1983.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Кувшинка белая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. III катэгорыя (VU) |