Славянскія мікрамовы
Славя́нская мікрамо́ва — тэрмін, уведзены ў канцы 1970-х гадоў расійскім лінгвістам Аляксандрам Дулічэнкам для пазначэння асаблівых літаратурных і лінгвістычных форм, што існуюць побач з больш вядомымі славянскімі мовамі. Славянскія мікрамовы звычайна вызначаюцца як стандартызаваныя формы некаторых ізаляваных або перыферыйных дыялектаў буйнейшых нацыянальных моў, пры гэтым мікрамовы, як і нацыянальная мова, маюць шэраг літаратурных функцый у грамадстве, аднак у прыкметна меншым аб'ёме ў адрозненне ад нацыянальнай. Усе літаратурныя мікрамовы, як правіла, маюць некаторую лінгвістычную сувязь з нейкай нацыянальнай мовай, у выніку чаго славянскія мікрамовы часта фактычна ўяўляюць сабою стандартызаваныя формы дыялектаў нацыянальнай мовы. Тым не менш, з гэтага правіла могуць быць выключэнні.
Астраўныя і перыферыйныя мікрамовы[правіць | правіць зыходнік]
Носьбіты або карыстальнікі сучасных славянскіх мікрамоў звычайна пражываюць сярод няроднасных моўных супольнасцей, складаючы тым самым своеасаблівы этнічны «востраў», або ў перыферыйных рэгіёнах сваёй гістарычнай этнічнай групы. Адпаведна з гэтым, славянскія мікрамовы падзяляюцца на «астраўныя» і «перыферыйныя» (таксама вядомыя як рэгіянальныя). Сярод астраўных славянскіх мікрамоў найвядомейшымі з'яўляюцца панонска-русінская, градышчанска-харвацкая, малізска-славянская, рэзьянская, (часам азначаецца як «паўастраўная») і банацка-балгарская мікрамовы. Асноўнымі перыферыйнымі славянскімі мікрамовамі з'яўляюцца прэкмурская, усходнеславацкая, ляшская, русінская, заходнепалеская і г.д.
Функцыянальныя рысы[правіць | правіць зыходнік]
Дакладныя іерархічныя зносіны між нацыянальнымі літаратурнымі мовамі і мікрамовамі могуць быць устаноўленымі шляхам даследаванняў унутраных уласцівасцей, такіх як неадпаведнасць між строгай маўленчай нормай нацыянальнай мовы і ўмеранай нормай мікрамовы, якая нярэдка зліваецца з дыялектамі. Нацыянальная літаратурная мова часта адлюстроўвае стандартызаваную форму маўлення, што, аднак, можа адсутнічаць у мікрамоў, чые нормы нярэдка складаюцца з досыць розных дыялектаў. Апрача таго, розніца можа складацца між шырынёй выкарыстання нацыянальнай мовы і мікрамовы.
Між тым, мікрамовы звычайна маюць большае функцыянальнае выкарыстанне ў адрозненне ад адпаведных дыялектаў; яны праяўляюць тэндэнцыю да стандартызацыі, што цягне за сабою значнае пашырэнне лексікі, больш кадыфікаваную граматыку (часта — шляхам знешніх запазычанняў), а таксама зварот да папярэдняй літаратурнай і лінгвістычнай традыцыі іншых дыялектаў. У адрозненне ад дыялектаў, якія могуць ужывацца ў мастацкіх мэтах, мікрамова звычайна ў той ці іншай ступені рэгулюецца арганізаваным літаратурным і моўным працэсам, які ўяўляе стварэнне і функцыянаванне мікрамовы.
З пункта гледжання геаграфіі славянскія мікрамовы могуць існаваць сярод іншых славянскіх альбо сярод не-славянскіх рэгіёнаў. Такім чынам, адны з мікрамоў маюць становішча своеасаблівых «астравоў», узнікшых у выніку міграцыі, у той час як іншыя — як мовы, што не адасабляліся ад рэгіёна свайго паходжання.
Спіс сучасных мікрамоў[правіць | правіць зыходнік]
Ніжэй прыведзены спіс шырока вядомых сучасных славянскіх мікрамоў. Мікрамовы згрупаваныя паводле дыялектнай прыналежнасці да іншай, буйной нацыянальнай мовы (то бок да мовы, адным з дыялектаў якой ёсць дыялект, на якім заснавана мікрамова), а таксама паводле прыналежнасці да той ці іншай групы славянскіх моў.
- Заходнеславянская група:
- Польская мова:
- Віцкая мікрамова — на аснове польскіх гаворак Літвы, спробы кадыфікацыі з канца 1980-х гг.;
- Славацкая мова:
- Усходнеславацкая мікрамова — на аснове гаворак славакаў-пратэстантаў усходняй Славакіі з сярэдзіны XVIII ст. Некаторы час карысталася ўрадавай падтрымкай падчас венгерскага панавання краінай, мела афіцыйны статус у Славацкай Савецкай Рэспубліцы;
- Чэшская мова:
- Ляшская мікрамова — на аснове сілезскіх дыялектаў, мова фактычна аднаго літаратара — Ондры Лысагарскага;
- Польская мова:
- Паўднёваславянская група:
- Балгарская мова:
- Банацка-балгарская мікрамова — з XVIII ст. у Банаце;
- Памацкая мікрамова — гаворкі балгарамоўных мусульман (памакі) Балгарыі, Грэцыі і Турцыі;
- Македонская мова:
- Эгейска-македонская мікрамова — гаворкі македонцаў або пераходнага македонска-балгарскага насельніцтва ў рэгіёнах Герцыі, блізкіх да мяжы з Македоніяй і Балгарыяй. Выдадзены лемантар у 1925 годзе[1], а таксама некаторая іншая літаратура. Пра сучаснае функцыянаванне звесткі адсутнічаюць;
- Славенская мова:
- Венецыянска-славенская мікрамова;
- Прэкмурска-славенская мікрамова — Прэкмур'е (паўночны-ўсход Славеніі пры мяжы з Венгрыяй, навакольныя раёны Аўстрыі і Венгрыі). Параўнальна доўгая і шырокая літаратурная традыцыя;
- Рэзьянская мікрамова — даліна Рэзья ў рэгіёне Фрыўлі-Венецыя-Джулія, паўночны ўсход Італіі;
- Сербскахарвацкая мова:
- Кайкаўскі дыялект;
- Чакаўскі дыялект:
- Градышчанска-харвацкая мікрамова — харвацкія перасяленцы ў Бургенландзе (Аўстрыя), а таксама памежных рэгіёнах Венгрыі;
- Штакаўскі дыялект:
- Малізска-славянская мікрамова — з XV—XVI стст., рэгіён Малізэ, Цэнтральная Італія;
- Славянасербская мова;
- Балгарская мова:
- Усходнеславянская група:
- Беларуская мова:
- Гальшанская мікрамова — з канца 1980-х гг. у Літве на аснове мясцовых беларускіх гаворак;
- Заходнепалеская літаратурная мікрамова — Заходняе Палессе, на аснове пераходных беларуска-ўкраінскіх гаворак. Фактычна падтрымлівалася некалькі гадоў Міколам Шэляговічам і блізкімі да яго арганізацыямі, аднак спробы літаратурнага выдання на аснове блізкіх дыялектаў існавалі і раней (XVI—XVII стст., творчасць Францішка Савіча, а таксама т.зв. rusinski lemantar);
- Свая мова — на аснове гаворак, блізкіх заходнепалескім, у міжрэччы Нарава і Буга. На цяперашні час падтрымліваецца ў асноўным Янам Максімюком і блізкімі энтузіястамі, аднак у мінулым былі прэцэдэнты публікацыі (Мікалай Янчук).
- Украінская мова:
- Лемкаўская мікрамова — польскія Карпаты, на аснове гаворак лемкаў — мясцовай этнаграфічнай групы ўкраінцаў;
- Русінская мова — на аснове ўкраінскіх гаворак Закарпацця, часам лічыцца асобнай, не мікрамовай;
- Заходнепалеская мікрамова (гл. вышэй) — дыялекты, што леглі ў аснову мовы, часам могуць разглядацца як дыялекты ўкраінскай мовы;
- Свая мова — сітуацыя, ідэнтычная заходнепалескай.
- Беларуская мова:
Асаблівае становішча займае панонска-русінская мова (русіны-перасяленцы ў Ваяводзіне і Харватыі, таксама вядомая як югаславарусінская), якая генетычна адносіцца да славацкага моўнага масіву, аднак мае моцны субстратны і адстратны русінскі ўплыў. Па сукупнасці крытэрыяў займае прамежкавае становішча між мікрамовамі і асноўнымі славянскімі мовамі.
Да апошняга часу адзіным моўным арэалам, дзе не ўзніклі літаратурныя мікрамовы, заставалася руская мова. У пачатку ХХІ ст. у Расіі з'явілася некалькі праектаў, сярод якіх можна адзначыць сібірскую і паморскую мікрамовы. У пачатку мінулага стагоддзя ставіліся спробы стварэння літаратурнай мовы на аснове мясцовых гаворак для Усевялікага Войска Данскога — кароткатэрміновай дзяржавы на поўдні Расіі.
Этнічны фактар[правіць | правіць зыходнік]
Большасць славянскіх мікрамоў, як правіла, прасоўваюць не нацыі або этнічныя групы, а культурна-моўныя і этнамоўныя групы як субэтнічныя групы таго ці іншага славянскага этнасу.
Перыферыйныя літаратурныя мікрамовы функцыянуюць у асяроддзі культурна-моўных груп, што існуюць у межах перыферыйнага (этнічнага) арэала і вылучаюцца ў яго межах толькі мясцовымі асаблівасцямі культурна-гістарычнага і дыялектнага (моўнага) характару, — да падобных груп належаць чакаўцы, кайкаўцы ў Харватыі і г.д. Да астраўных літаратурных мікрамоў адносяцца этнамоўныя групы, што рэзка адрозніваюцца ад навакольнай большасці — градышчанскія харваты, малізскія славяне, банацкія балгары і г.д., у адрозненне ад культурна-моўных груп гэтыя групы характарызуюцца трохі большай этнічнай і моўнай адасобленасцю. І перыферыйныя, і астраўныя этнічныя групы ў пераважнай большасці (за некаторымі выключэннямі) разглядаюць уласную ідэнтычнасць як частку большай, буйной славянскай нацыі (банацкія балгары — балгар; малізскія славяне, градышчанскія харваты, чакаўцы, кайкаўцы — харватаў і г.д.). Зыходзячы з падобнага крытэрыя, панонска-русінская мова можа разглядацца як асобная з прычыны прэтэндавання панонскіх русінаў на статус асобнага народа. З іншага боку, пад падобны крытэрый і пад вызначэнне мікрамова не трапляюць лужыцкія мовы, якія маюць астраўное размяшчэнне, але не адносяцца да якой-небудзь буйнейшай славянскай мовы, а таксама кашубская мова, якая, нягледзячы на перыферыйнае становішча адносна польскай, лічыцца большасцю лінгвістаў асобнай мовай.
Гісторыя ўзнікнення[правіць | правіць зыходнік]
Сярод асноўных умоў, што садзейнічалі ўзнікненню літаратурных мікрамоў, найперш вылучаюцца наяўнасць кампактнага асяроддзя і звязаная з гэтым адасобленасць ад асноўнага дыялектнага кантынуума; усведамленне моўнай і этнічнай спецыфічнасці; складанасць дыялектнага ландшафту, якая вымушае звярнуцца да пошукаў уласнай літаратурнай мовы (асабліва ў перыяд фарміравання нацыянальных літаратурных моў) на бліжэйшай дыялектнай аснове; наяўнасць літаратурна-моўнай перадтрадыцыі на роднаснай ці няроднаснай мове, якая забяспечвала ўмовы для эксперыментаў па прымяненні роднага маўлення ў ролі літаратурнай мовы. Пры гэтым колькасны фактар не з'яўляецца вырашальным, але аказвае ўплыў на патэнцыйныя магчымасці літаратурна-моўнага працэсу.
Стымуламі для ўзнікнення рада мікрамоў стаў пратэстантызм, які быў распаўсюджаны сярод некаторых славянскіх этнічных груп і прапагандаваў богаслужэнне на мясцовай мове (XVI ст.), рухі за нацыянальнае адраджэнне славянскіх народаў (ХІХ ст.) і суб'ектыўны фактар — існаванне асветнікаў, здольных уласным прыкладам, у асноўным у літаратурнай галіне, даць штуршок да арганізацыі літаратурна-моўнага працэсу на мясцовых дыялектах.
Асаблівасцю перыферыйных літаратурных мікрамоў з'яўляецца тая акалічнасць, што амаль усе з іх на пачатковай стадыі свайго развіцця (да эпохі нацыянальнага адраджэння) прадстаўлялі сабою рэгіянальныя варыянты, якія ўступалі ў канкурэнцыю адзін з адным з мэтай стаць асновай для стварэння нацыянальнай літаратурнай мовы.
Зноскі
- ↑ Милетич, Любомир. I, кн. 5 и 6 // Нова латинска писменост за македонските българи под Гърция. — Македонски преглед, 1925. — С. 229-233.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Дуличенко А. Д. Малые славянские литературные языки, микроязыки // Языки мира. — Славянские языки. — М.: Academia, 2005.
- Дуличенко А. Д. Славянские литературные микроязыки. Вопросы формирования и развития. — Таллин, 1981.
- Дуличенко А. Д. Языки малых этнических групп: функциональный статус и проблемы развития словаря (на славянском материале) // Modernisierung des Wortschatzes europäischer Regional- und Minderheitensprachen. — Tübingen, 1999.
- Duličenko А. D. Kleinschriftsprachen in der slawischen Sprachenwelt // Zeitschrift für Slawistik. — 1994, Bd. 39.